ΑΠΟΨΗ για το βιβλίο "Χώρα από Χαλκό", ΜΙΧΑΛΗΣ ΣΠΕΓΓΟΣ, εκδόσεις Ελληνικα γράμματα, με την ματιά του Σπύρου Μπαλτογιάννη - πρώην διευθυντής Ελληνογαλλικής σχολής !

  Ο σύγχρονός μας φιλόσοφος John Grey λέει:

Ό,τι και να συμβεί, η αλχημεία και η αστρολογία δεν πρόκειται να επιστρέψουν και να αντικαταστήσουν τη χημεία και την αστρονομία. Στην ηθική και στην πολιτική, όμως, το παλαιό Κακό επιστρέφει με τα ίδια ή διαφορετικά ονόματα».

Κι αυτήν την επιστροφή με φιλοσοφική διάθεση και όρους αισθητικής έχει αναλάβει να την περιγράψει η λογοτεχνία. Μέλος της παγκόσμιας λογοτεχνικής συντροφιάς είναι ο Μιχάλης Σπέγγος. Συνεπής στα καθήκοντά του μας παρέδωσε το 8^ο μυθιστόρημά του, τη Χώρα από Χαλκό. Με εντυπωσίασε η συνήχηση των άηχων Χι σε συνδυασμό με τη μεταλλικότητα του υλικού της χώρας. Μου άρεσε ο τίτλος χωρίς να περάσω σε δεύτερες σκέψεις. Αργότερα μου άρεσε πιο πολύ, όταν σκεφτόμουν ότι η Χώρα για την οποία γράφτηκαν τόσες πολλές σελίδες είχε τις ιδιότητες του Χαλκού.

 Με την ανάγνωση επιβεβαιώθηκε η ικανότητα του συγγραφέα να τεκμηριώνει απολύτως την επιλογή του τίτλου και τότε εντυπωσιάστηκα ακόμη περισσότερο. Αφιέρωσε σελίδες στην ανθεκτικότητα της χώρας, στην ικανότητά της να ταλαντώνεται σαν μεταλλικό έλασμα, να γίνεται ρευματοφόρο σύρμα, να λάμπει στις μέρες που τη γυάλισε ως ιστορικός και να γίνεται θαμπή για τις ανάγκες της γραφής του. Μου άρεσε πάρα πολύ χωρίς εξηγήσεις το σκοτεινό εξώφυλλο, η γραμματοσειρά του και η σχέση των τριών διαστάσεων του βιβλίου. Σχετικά με το περιεχόμενο, θα ήθελα να ξεκινήσω με την αίσθηση που είχα τελειώνοντας την ανάγνωση. Είχα και έχω μια εξαιρετική αίσθηση από το απολαυστικό ταξίδι σε ένα κόσμο πιο αληθινό και από την πραγματικότητα. Μετά από αυτό το μυθιστόρημα για μένα ο Μιχάλης Σπέγγος κατατάσσεται χωρίς υπερβολή στους Μεγάλους σύγχρονους Συγγραφείς.  Ένα μυθιστόρημα, στο οποίο ο Μ.Σ. χρησιμοποιεί τη φαντασία του σε μεγαλύτερο ποσοστό από την ιστορικότητα.

Ο πολιτικοοικονομικοκοινωνικός καμβάς είναι αυτός της Βυζαντινής εποχής αλλά σ’ αυτόν τον καμβά ούτε αντιγράφονται, ούτε ξεπατικώνονται, ούτε φτιασιδώνονται τα ιστορικά γεγονότα. Υπάρχουν συγκεκριμένα σημεία αναφοράς της ιστορίας και της γεωγραφίας του Βυζαντίου. Μια αυτοκρατορία, η Βασιλεύουσα, η φανερή απειλή από την ανατολή και η κεκαλυμμένη από τη δύση, το νησί του ηφαιστείου η Σαντορίνη, το νησί του Χαλκού η Σέριφος, η ακμή, η παρακμή, οι προσπάθειες άλωσης και η πτώση.

Από εκεί και πέρα οργιάζει η εξαιρετικά δομημένη και μαεστρικά εκτροχιασμένη φαντασία του Μ.Σ. Αφηγητής, με δύναμη στην αφήγηση, κρέμεσαι από τα χείλη του. Υπάρχουν σημεία που σου μιλάει σα να είσαι παρών. Κάνει συμφωνίες μαζί σου και σου κλείνει το μάτι.

Γράφει:   «Ο πρωταγωνιστής είναι νέος, είναι πειρατής από τα δέκα του χρόνια, … θα μπορούσε να έχει οποιοδήποτε όνομα αλλά μιας και είναι νέος και πειρατής ας τον ονομάσουμε Νεπήρ».

«Διάδοχος Άρχοντας είναι λοιπόν ο ήρωάς μας και θα μπορούσε να έχει οποιοδήποτε όνομα, ας τον ονομάσουμε από τον ήχο των αρχικών φθόγγων των δύο λέξεων. Ο Διάρχων».

«Σκλάβος εδώ και τρία χρόνια και μεταλλωρύχος είναι ο ήρωάς μας λοιπόν, τον οποίο ας ονομάσουμε Μέταλ».

Στάθηκα ειδικά στα τρία αυτά πρόσωπα γιατί αποτελούν τον φέροντα οργανισμό του οικοδομήματος. Ο συγγραφέας, στο κείμενό του, τα συνδέει φανερά με μια λευκή γραμμή, σημάδι της κρυφής πηγής του κοινού τους αίματος. Θα συναντηθούν κάποτε; Τι θα ζητήσουν από τη ζωή και πιο μερίδιο τους ανήκει από την ιστορία θα το φροντίσει ο πλάστης Μ.Σ. Τρεις πνοές ξεχωριστές μία για τον καθένα. Ο καθείς και τα όπλα του. Στη Χώρα από Χαλκό. Ο Μ.Σ. θα τρέξει την ιστορία τους σαν ταινία. Αφηγείται σαν ιστορικός και ως λογοτέχνης, ο Μ.Σ. είναι από τη μεριά της αυτοκρατορίας. Αντικειμενικός όμως σε όλες του τις κρίσεις. Ακόμη και όταν οι καταστάσεις τον πληγώνουν αυτό εκφράζεται με μια λιτή και διακριτική στάση που όμως δε μειώνει το μέγεθος του πόνου. Γράφει: «… ο Ιστορικός οφείλει να μιλά για τον πατέρα όλων που είναι ο πόλεμος με τα μάτια της καρδιάς του κλειστά. Αυτό προσπαθώ να κάνω κι εγώ…». Στην πραγματικότητα όμως ο Μ.Σ. είναι λογοτέχνης που προσποιείται τον ιστορικό και είναι, ευφυής, προσεκτικός και συνεπής σχετικά με τις δεσμεύσεις του. Σε όλο το μυθιστόρημα, στην καθημερινότητα των ηρώων, στους αγώνες επιβίωσης, σε όλες τις κοινωνικές τάξεις, στην πολιτική σκακιέρα με τις στρατηγικές επιβολής, παντού, υπάρχει ένα δεύτερο πλάνο. Ο έρωτας ζωντανός ή εν υπνώσει διατρέχει όλο το μυθιστόρημα, ελεγχόμενος λογοτεχνικώς και ενίοτε ανεξέλεγκτος. Το λογοτεχνικό εκκρεμές κρατά χωρίς απώλειες το ρυθμό μεταξύ σώματος και ψυχής.

Γράφει ο Μ.Σ: «ο ιερότερος ναός του Θεού στη γη είναι το γυναικείο σώμα».

«Πρώτα το σώμα. Μετά η ψυχή. Έτσι έμαθα να κάνω με τις γυναίκες».

«Ποια είναι η διαδρομή για ένα ζευγάρι που το ενώνει η αγάπη; Η ένωση σε μια κοινή ζωή που κανείς άνθρωπος δεν μπορεί να τη σπάσει μέχρι το θάνατο. Ο έρωτας αντιθέτως είναι μια αγχώδης πρωτίστως κατάσταση που δίνει τη δική του απόλαυση, μια απόλαυση δυνατή, αλλά είναι καταδικασμένος να οδηγήσει και στην απώλεια». Φράσεις που ανήκουν σε διαφορετικά πρόσωπα. Λογικές που τα διαφοροποιούν ως χαρακτήρες κάτι που είναι εξαιρετικά σημαντικό για το μυθιστόρημα. Πρόσωπα που ασκούν πολιτική, διεκδικούν την εξουσία ή επηρεάζονται από αυτή. Με υψηλές ή χαμηλές φιλοδοξίες, πάντα με προσδοκίες σε ένα αγώνα από εκεί που αρχίζουν οι συμβάσεις της καθημερινότητας έως και τα παιχνίδια εξουσίας και την αγριότητα του πολέμου. Γράφει: «Μας λένε να χαμηλώσουμε τις προσδοκίες μας για να ελέγχουμε τη ζωή μας. Τις χαμηλώνουμε λοιπόν. Κι άλλο, κι άλλο. Μέχρι που δεν υπάρχει ζωή πλέον να ελέγχουμε». Κάπου ο Μ.Σ. περιγράφει τη διαδικασία λήψης απόφασης από τον ηγέτη-βασιλιά του βασιλείου των πειρατών (γειτονικό βασίλειο στην αυτοκρατορία). Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι προικοδοτεί με κώδικες δημοκρατικής συμπεριφοράς και λειτουργίας ιδιαιτέρως τους πειρατές.  Κάποτε φτάνουμε στην ενότητα 38.  Από μόνη της αυτή η ενότητα αποτελεί πραγματεία στην άσκηση της πολιτικής, τη σχέση της με την ηθική και τη δικαιοσύνη. Οι τρεις έννοιες σχοινοβατούν σε τεντωμένο σχοινί και διεκδικούν συμβατότητα μεταξύ τους και με την εξουσία. Φιλοσοφικά ερωτήματα διατυπώνονται και αναπτύσσονται θέσεις των ανθρώπων που βρίσκονται στον πυρήνα της εξουσίας. Ο Μ.Σ. βρίσκεται και αυτός στο ίδιο σχοινί. Γι’ αυτόν όμως υπάρχει δίκτυ ασφαλείας που λέγεται επιστημονική συγκρότηση, γνωστικό υπόβαθρο και λογοτεχνικό αίμα. Προσέξτε μια πρόταση φαινομενικά κοινότυπη

«Η εξουσία χαρίζει τα αγαθά της μόνο σε όσους επιθυμούν να την υπηρετήσουν». Κοιτάξτε την πολυσημία της πρότασης. Δεν είναι αφοριστικός, δεν είναι αντιεξουσιαστής. Η εξουσία είναι απρόσωπη, η ηθική της δεν έχει πρόσημο ή  έχει και τα δύο γνωστά πρόσημα. Όποιο πρόσημο υπηρετήσεις θα σου το ανταποδώσει. Απλά για να «αμειφθείς» πρέπει να αποφασίσεις με ποιους θα πας και ποιους θα αφήσεις. Στην πολιτική δεν μπορεί να είσαι άχρωμος.  Δεν υπάρχει εξουσία έξω από τη μάχη του καλού με το κακό.

Παρακάτω όμως σα να ωριμάζει μαζί με τα γεγονότα και τον αναγνώστη, καταλήγει «Η εξουσία μεταλλάσσει όποιον την αγκαλιάζει. Είναι νόμος αυτός»

Ο Μ.Σ. χειρίζεται (κατά την άποψή μου πάντοτε) άψογα την ελληνική γλώσσα, τη δομή του κειμένου, την τέχνη της γραφής, το μοντάζ. Ιδιαίτερα για τη δομή, εκτιμώ για να μην πω ότι είμαι βέβαιος ότι το πολύ υψηλό επίπεδο των σπουδών του στη φυσική συνέβαλε, και εδώ, καθοριστικά στην άψογη δόμηση όχι μόνο της Χώρας αλλά και όλων των έργων του. Είναι σα να κατέχει την τεχνολογία της λογοτεχνίας. Είναι αυτός που κατά την άποψή μου κατόρθωσε να συνδέσει δυο ασύνδετες νοηματικά λέξεις, την τεχνολογία και τη λογοτεχνία (Βασίλης Βασιλικός) που αποτελούνται από δυο ίδια μισά, την τέχνη και τον λόγο σε αντίστροφη διάταξη. Ο Μ.Σ. παίζει το παιχνίδι της κλιμάκωσης εξαιρετικά. Σου κεντρίζει την περιέργεια. Σε οδηγεί γλυκά στην αγωνία. Κλιμακώνει την αγωνία πολλές φορές στο  επίπεδο του θρίλερ. Ενίοτε φτάνει σε σκηνές αποκάλυψης, και ξαφνικά σε χαλαρώνει. Αποκλιμακώνει την ένταση με μια νέα πληροφορία ή μια ιδιαίτερη συμπεριφορά που άλλοτε είναι φανερό και άλλοτε όχι ότι πρόκειται για μια προειδοποίηση, ένα σημάδι ότι κάτι θα συμβεί. Δεν επιτρέπει στον εαυτό του κανένα διάλειμμα φλυαρίας. Είναι εκπληκτικό το γεγονός ότι ένα μυθιστόρημα 670 σελίδων δεν κάνει την παραμικρή κοιλιά. Έχω την εντύπωση ότι η επανάληψη αυτής της διαδικασίας (της κλιμάκωσης και αποκλιμάκωσης της έντασης και της χρήσης των αιφνιδιασμών και των ανατροπών) είναι ένα είδος εκπαίδευσης και άσκησης του αναγνώστη στην κινητοποίηση, στη συνενοχή και στην επανεγγραφή τελικά του κειμένου μέσω της ανάγνωσης. Όλο αυτό που περιέγραψα εκτιμώ και πάλι ότι έχει τις ρίζες του στη μακροχρόνια θητεία και σπουδή του στον κόσμο των φυσικών επιστημών. Εκεί που αποδεδειγμένα οι αλλαγές ρυθμού της ταχύτητας δηλαδή οι επιταχύνσεις έχουν πολύ πιο σοβαρή επίδραση στον ανθρώπινο οργανισμό από την ταχύτητα. Εκτιμώ αφάνταστα την αξία αυτού του μεγέθους. Από τον κόσμο της επιστήμης του αντλεί τη μόνη βεβαιότητα ότι η αμφιβολία και η αμφισβήτηση είναι η κινητήρια δύναμη που ανοίγει νέους δρόμους που οδηγεί στην πρόοδο.

«Η αμφιβολία είναι κάτι αξιέραστο» έλεγε στην κατάσταση των πραγμάτων ο Νομπελίστας Φυσικός Ρίτσαρντ Φέυνμαν.  «Είναι βλακεία να μην αμφιβάλλει κανείς, είναι αρετή το αντίθετο» λέει στο βιβλίο ο Θεραπευτής-Υπηρέτης των υψηλών αληθειών και των ανθρώπων, ο Φιλόσοφος της Ανατολής που θα μπορούσε να είναι ο ίδιος ο Μ.Σ. επιφυλάσσοντας για τον εαυτό του διπλό ρόλο στο βιβλίο δηλαδή και του αφηγητή και του Ανατολίτη Θεραπευτή Φιλοσόφου.

Οι ήρωές του κουβαλούν γονίδια από τις μεγάλες μορφές της ιστορίας. Προσωπικά στον ίδιο ήρωα βρήκα γονίδια από τον Τσε, από τον Καποδίστρια, σε άλλον από τον Αλκιβιάδη έως και τον Ιάκωβο Καμπανέλη και σε άλλο από τον Κολοκοτρώνη έως τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο

Η πλοκή σου κρατάει αμείωτο το ενδιαφέρον παίζοντας με αντικρουόμενα συναισθήματα και εσωτερικές διεγέρσεις την ίδια στιγμή στον ίδιο τόπο είναι συχνό φαινόμενο και απογειώνεται με την εισαγωγή μιας σπινθηρίζουσας πληροφορίας που ανοίγει την επόμενη ή και τις επόμενες ελκυστικές και αινιγματικές Τζοκόντες μιας μπάμπουσκας.

Συμπέρασμα.  Αγαπητοί φίλοι, διάβασα ένα εξαιρετικό βιβλίο.  Τη «χώρα από χαλκό» του Μιχάλη Σπέγγου.  Το καλύτερό του;  Ίσως.  Μάλλον.  

                                                                                                                
Σπύρος Μπαλτογιάννης 
πρώην διευθυντής Ελληνογαλλικής σχολής